Piše:
Fahrudin Vojić
U Ripču je otkriveno postojanje sojeničkog naseljaFahrudin Vojić
Bihaćko polje i dolina rijeke Une još čuvaju ogromno kulturno-historijsko naslijeđe u kojem se prožimaju obrisi različitih kultura i naroda. Stoljećima su pažnju historičara i arheologa privlačili ostaci japodske kulture, čiji su tragovi najvidljiviji u naselju Ripač, u kojem je nekada postojalo sojeničko naselje.
Bihaćka dolina je oduvijek predstavljala neku vrstu prirodnog tranzita od juga prema sjeveru, od mediteranskog kulturnog kruga visokorazvijenih civilizacija Grčke i Italije prema panonskoj niziji i širem prostoru Podunavlja. Ovo područje, u zadnjem mileniju stare ere, nastanjivali su dijelovi plemenske zajednice Japoda čija je prisutnost utvrđena brojnim arheološkim otkrićima za vrijeme austrougarske vladavine ovim prostorima.
Kada se govorio o Japodima i početak iskopavanja i nalazišta ostataka njihove kulture, veliku ulogu je odigrao Vaclav Radimsky, Čeh koji je od 1832. do 1895. godine, kao rudarski satnik za Austro-Ugarsku vršio arheološka istraživanja na području Bosne i Hercegovine.
S obzirom da je Radimsky bio ugledni saradnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, neka njegova otkrića su objavljena u Glasniku Zemaljskog muzeja. U izdanju iz 1895. (januar-mart), objavljen je rad Radimskog pod naslovom “Prehistorička sojenica kod Ripča u Bosni” u kojem su navedena arheološka otkrića koja su potvrdila da su nekada na ovim prostorima živjeli Japodi.
Opširna istraživanja
Prema riječima arheologa Envera Mulabdića, kustosa Muzeja Unsko-sanskog kantona, Austro-Ugarska je izvršila najveća i najopširnija istraživanja, dok su Kraljevina Jugoslavija i SFRJ vršili istraživanja puno manjeg obima.
“Arheološka istraživanja ostataka japodske kulture započela su krajem zadnje decenije 19. stoljeća i rađena su punim intenzitetom. Nikada poslije toga nisu ponovljena istraživanja takvog obima i kapaciteta. U tim istraživanjima obuhvaćeno je oko 900 grobova. U bihaćkom naselju Golubić na Crkvini se nalazi recentno groblje, te se nisu mogla vršiti prekopavanja i dizati skeleti, tako da nije u potpunosti izvršeno istraživanje. Nedaleko od tog groblja je bila jedna nekropala 'dolovi' iz kasnog antičkog doba. Znači, period između 3. i 4. stoljeća nove ere, gdje je pronađena bočna stranica 'urne' za koju sam poslao aplikaciju i ona je proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Na toj stranici je prikazan konjanik kako jaše u zagrobni život, a iza njega jedno biće u obliku ribe sa razjapljenim čeljustima i kozijim rogom. U tome je pokojnik skeletno sahranjen”, kaže on.
Ovim istraživanjima osvijetljena je historija Japoda, ocrtani obrisi njihove teritorije, te razvoj i fizionomija materijalne kulture, kao i pojedini segmenti njihove religioznosti. Od objekata likovnog karaktera iz japodske zaostavštine, posebnu pažnju arheologa privukli su objekti od kamena, takozvane „japodske urne“, kojima je posvećeno više rasprava, dok su oni od drugih materijala većinom obrađivani u sklopu ukupnog prikaza nalaza sa pojedinih iskopavanja.
Austro-Ugarska je izvršila najveća i najopširnija istraživanjaJ.B. Obernetter - Glasnik Zemaljskog muzeja
“To su spomenici koji su nastali pod uticajem grčko-arhajske umjetnosti koja se javlja u istočnom Mediteranu tokom 6. stoljeća. Imaju karakteristični arhajski iskorak, gdje su noge konja jedne strane prikazane u pokretu, što je jedan sasvim neprirodan pokret. Ostaje vječita rasprava među arheolozima kako arheološki odrediti kad su urne nastale? I tu postoji više teorija; jedna kaže da su najprije rađene na drvetu, a onda su sa tih drvenih sanduka, u kojima se vršio pogreb, prenesene na kamen. To se pogotovo vidi na dva spomenika koji su 2001. ili 2002. godine proglašeni nacionalnim spomencima, na kojima je prikazano pet konjanika u karakterističnom arhajskom hodu u kojem su noge jedne strane prikazane. Ta ploča je pronađena u iskopinama nekadašnje crkve u bihaćkom naselju Malo Založje. Ona je sekundarni dio crkve i nije primarno bila tu, već je donešena odnekud, vjerovatno je bila dio nekog sarkofaga, a zatim je ugrađena u pod objekta crkve”, pojašnjava Mulabdić.
Branka Rauing još je jedan u nizu arheologa čiji uži interes i arheološko zanimanje su bili ostaci japodske kulture na području Bihaća i doline rijeke Une. Provela je dugo vremena na položaju direktorice Muzeja Pounja, ali i rukovoditeljice arheološkog odjeljenja te ustanove. Kao saradnica je učestvovala na brojnim arheološkim iskopavanjima širom bivše Jugoslavije, dok je na terenu Muzeja Pounja organizirala i rukovodila nizom istraživanja, pretežno japodskih, ali i antičkih, kao i srednjovjekovnih lokaliteta.
Kako Rauing navodi u knjizi Umjetnost i religija prahistorijskih Japoda, smatra se da su Japodi naseljavali veliko područje koje je obuhvatalo širi prostor oko srednjeg toka Une kod Bihaća u Bosni i Hercegovini, današnju Liku i Gorski Kotar u Hrvatskoj i, možda, Belu Krajinu u Sloveniji, te ističe kako je teško sa sigurnošću određivati preciznije granice, zbog neravnomjerne i nedovoljne istraženosti i činjenice da se mora računati i s jačim ili slabijim miješanjem susjednih plemena u graničnom pojasu, kao i sa činjenicom da plemenske granice nisu predstavljale stalnu i čvrsto fiksiranu liniju u smislu današnjih granica.
J.B. Obernetter - Glasnik Zemaljskog muzeja
„Smatra se, da je južna granica prema Liburnima išla dolinom rijeke Zrmanje, zatim jugozapadno i zapadno masivom Velebita, mada je još uvijek otvoreno pitanje da li su Japodi u nekom periodu svoje istorije držali dio obale Jadranskog mora u današnjem Podgorskom kanalu. Na sjeverozapadu, sjeveru i sjeveroistoku, prema Kolapijanima, Karnima i Histrima, japodska zemlja protezala se do planine Snežnik i gornjih tokova Mrežnice, Korane i Gline. Sudeći po antičkim vijestima o zajedničkim pohodima na rimske gradove Akvileju i Tergeste, izgleda da su međuplemenski odnosi Histra, Karna i Japoda, bar povremeno, bili takvi da su omogućavali određeni nivo saradnje. Granica prema istoku stavlja se na desnu obalu Une, obuhvatajući, vjerovatno i sjeverozapadne obronke planine Grmeč između Bihaća i Bosanske Krupe. Istočno susjedstvo Japoda (područje Sanskog Mosta), vjerovatno je pripadalo plemenu Mezeja“, navodi Rauing.
Prema Mulabdićevim saznanjima, razvoj japodske kulture odvijao se, približno, tokom posljednjih hiljadu godina stare ere i to je ujedno prva faza njihovog postojanja koja traje do 900. p.n.e. u kojoj se miješa autohtono stanovništvo i pridošle “urnenfelder kulture” (kultura polja urni) koja dolazi iz Srednje Evrope. To je, ističe on, mješavina autohtonog, pridošlog i elementa kulture takozvanih “žarnih polja”.
“Kultura 'žarnih polja' ustvari su polja sa žarama, urnama i ona donosi jedan novi pogrebni ritual i te kulture paralelno žive i prožimaju se. To su zadnje decenije 13. stoljeća p.n.e. i dva stoljeća do 1000. godine p.n.e. kada i zvanično nastaju Japodi. Njihov razvoj je podijeljen u sedam faza do 100 godina p.n.e. U prve tri faze imamo uticaj kulture 'žarnih polja' i na prostorima Japoda se javlja biritualni način sahranjivanja u kojem se pojavljuju dva načina – spaljivanje i skeletno sahranjivanje. Dakle, radi se o dvije faze koje se zovu inhumancija i incineracija”, pojašnjava Mulabdić.
Japodi su, zapravo, nova kultura nastala mješavinom Indoevropljana i autohtonog stanovništva koje oni pokoravaju dolaskom na ove prostore. Mulabdić ističe da su Indoevropljani lokalnom stanovništvu izgledali poput “božanstava” jer su dojahali na konjima i bili mnogo nadmoćniji u odnosu na njih. Upravo iz te sile i moći nastaju slavni Japodi, narod koji će kasnije pune tri godine odolijevati nastojanjima Rimljana da pokore Balkan i japodske zemlje.
Antički izvori
U antičkim izvorima se spominju dvije japigije (zemlje Japoda), od kojih je jedna u Iliriji, a druga u Italiji. Nije sasvim pouzdana identifikacija one prve sa zemljom Japoda. Smatra se da pod izrazom „Japuzcum numen“ s Iguvinskih tabli iz Umbrije u Italiji, također treba podrazumijevati Japode, što bi ukazivalo na neke bliže dodire Japoda sa populacijama na susjednom Apeninskom poluotoku.
Kraljevina Jugoslavija i Socijalistička federativna republika Jugoslavija su vršili istraživanja puno manjeg obima, kaže MulabdićFahrudin Vojić
“U antičkim izvorima oni se spominju kao Iliri, ali oni to nisu. Zatim se spominju u Apijanovom tekstu o Ilirima da su oni mješavina Ilira i Kelta. Apijan je živio krajem 1. stoljeća p.n.e. i početkom 1. stoljeća n.e., a Kelti su došli u 4. stoljeću p.n.e. Dakle, to je reinterpretacija događaja nekoliko stoljeća ranije. Na onoj granici iza Snježnika i Bele Krajine postojalo je jedno pleme Taurisci i to su bili Kelti. Dakle, to je reinterpretacija toga i postoji mogućnost da oni zaista jesu mješavina Kelta i Ilira. S druge strane, 1964. godine na jednom simpoziju kojeg je organizovao Balkanološki institut i Akademija nauka BiH, taj prostor Ilira je smanjen i on je u širom smislu sveden na donje tokove rijeke Neretve do Mostara i mora ili Istočne Hercegovine. A Iliri u užem smislu, to je prostor od Skadarskog jezera i Rima, to jest od rijeke Mati, pa do rijeke Vojuše na prostoru Albanije”, pojašnjava Mulabdić.
Tek iz srednjeg i kasnog bronzanog doba iz vremena koje je neposredno prethodilo formiranju japodskih plemena, istraženo je jedno značajno nalazište pećina Bezdanjača kod Vrhovina u Lici. Iako se arheološka otkrića iz Bezdanjače ne mogu proglasiti japodskim, postoji vjerovatnoća da su potomci toga stanovništva krajem drugog i početkom prvog milenija stare ere učestvovali u etnogenezi Japoda.
Početak formiranja
„Na području Like kasno bronzano doba, kraj 2. i početak 1. milenija stare ere, predstavlja početak formiranja japodskih plemena i japodske kulture u čemu učestvuju dva glavna kulturna elementa: stariji, vjerovatno autohtoni, i mlađi koji, po svemu sudeći, potječe iz Panonije, sa prostora kulture polja s urnama. Osnivaju se prva naselja na prirodno zaštićenim uzvišenjima - gradine koje će u slijedećim periodima predstavljati osnovni tip japodskog naselja. Tokom starijeg željeznog doba na manje-više određenom prostoru stvara se specifični kulturni facijes koji predstavlja kulturu Japoda. Početkom mlađeg željeznog doba odigrao se jedini krupniji historijski događaj - prodor Kelta - za koji se zna iz antičkih izvora. Keltska ekspanzija u Podunavlje sredinom 4. stoljeća stare ere dovela je nešto kasnije do stabilizacije nekih keltskih skupina u neposrednom susjedstvu Japoda, odakle dolaze samo jači kulturni utjecaji, a možda i predmeti keltske proizvodnje, naročito metalni objekti. Međutim osnovnog indikatora direktnog prisustva Kelta, karakteristične sive keltske keramike rađene na lončarskom vitlu, nema ni na japodskoj teritoriji u Lici, ni na području srednjeg toka Une“, navodi Rauing.
Bihaćka dolina je stoljećima predstavljala neku vrstu prirodnog tranzita od juga prema sjeveruFahrudin Vojić
Udruženje “Naša Krajina naša baština” prepoznala je bogatstvo kulturno-historijskog naslijeđa, te je u sklopu obilježavanja Dana europske baštine u Hrvatskoj, koja se tradicionalno održava u drugoj polovici septembra i početkom oktobra, posjetila zagrebački Arheološki muzej i izložbu „Japodi, zaboravljeni gorštaci“, posvećenu drevnom narodu Like. Ostvarena u suradnji sa Zemaljskim muzejom BiH u Sarajevu, izložba predstavlja prvu samostalnu izložbu vrijedne japodske zbirke.
„Vrlo je važno isticati činjenicu da su Japodi kao antičko pleme, obitavali u području doline rijeke Une, gdje su na više lokacija ostavili vrlo značajne tragove svoga postojanja. Mi smo kao udruženje odlučili da posjetimo muzejsku postavku o Japodima, gdje smo imali priliku detaljnije se upoznati sa japodskom kulturom. U kontekstu obilježavanja Dana europske baštine, smatramo da ovakve historijske vrijednosti treba promovirati i staviti u funkciju kulturnog turizma. Ono što Bihać i Krajina imaju su vrlo značajne vrijednosti i vrijeme je da ih, stotinu godina od istraživanja i promoviranja tih vrijednosti koje je vršila Austro-Ugarska, ponovo reafirmišemo i stavimo u funkciju za dobrobit cijelog ovog kantona“, kaže Rešad Behić, predsjednik Skupštine ovog udruženja.
